हेजेमोनी दर्शन र नेपालको सन्दर्भ

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

हेजेमोनी कुनै सरल राजनीतिक प्रभुत्व होइन, न त यो केवल बल प्रयोगद्वारा स्थापित शासन मात्र हो। हेजेमोनी भनेको समाजको चेतना, मूल्य र सामान्य समझदारीमाथि हुने दीर्घकालीन नियन्त्रण हो, जसद्वारा कुनै विचार, वर्ग वा शक्ति संरचनाले आफूलाई स्वाभाविक, अपरिहार्य र सामान्य तरिकाले प्रस्तुत गर्छ। जब मानिसहरूले कुनै प्रभुत्वलाई प्रश्न नगरी स्वीकार गर्छन् र त्यसैलाई यथार्थ ठान्छन्, त्यही अवस्थालाई हेजेमोनी भनिन्छ (Gramsci, 1971)। यस अर्थमा हेजेमोनी शक्ति भन्दा बढी प्रभुत्व वा प्रभावको शासन हो।
हेजेमोनी निर्माणको पहिलो र आधारभूत प्रक्रिया ज्ञान र आख्यानमाथिको नियन्त्रण हो। समाजमा के आधुनिक हो, के विकास हो, के प्रगति हो र के पिछडिएको हो भन्ने प्रश्नहरूको उत्तर जसले निर्धारण गर्छ, उसैले समाजको बौद्धिक दिशा निर्देशित गर्छ (Foucault, 1980)। जब कुनै निश्चित दृष्टिकोणले यी सबै परिभाषाहरू आफ्नै पक्षमा तय गर्छ र अन्य दृष्टिकोणहरूलाई अवैज्ञानिक, अव्यवहारिक वा अप्रासंगिक ठहर्याइन्छ, तब हेजेमोनी बिस्तारै सामान्य चेतनामा स्थापित हुन्छ। यसरी प्रभुत्व बाह्य दमनबाट होइन, सोच्ने तरिकामाथिको नियन्त्रणबाट सुरु हुन्छ।

यस ज्ञानात्मक प्रभुत्वलाई स्थायित्व दिने दोस्रो चरण भनेको संस्थागत रूपान्तरण हो। शिक्षा प्रणाली, कानुनी संरचना, प्रशासन र नीति निर्माण प्रक्रियामा जब कुनै निश्चित विचार प्रणाली स्थापित हुन्छ, तब त्यो केवल विचार मात्र रहँदैन, बरु आधिकारिक सत्य बन्छ (Althusser, 1971)। पाठ्यक्रमले के पढाउने भन्ने निर्णय, कानुनले के वैध मान्ने भन्ने मापदण्ड, र राज्यले केलाई प्रगतिशील ठान्ने भन्ने प्रश्नहरू हेजेमोनीका उपकरण बन्छन्। यस अवस्थामा प्रभुत्वशाली विचारले आफूलाई तटस्थ र वस्तुगत देखाउँछ, जबकि स्थानीय र वैकल्पिक ज्ञान प्रणालीहरू कमजोर ठहरिन्छन्।

हेजेमोनीको सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम संस्कृति हो। भाषा, साहित्य, सञ्चार माध्यम, कला र दैनिक व्यवहारमार्फत मानिसहरूको आकांक्षा र जीवनको अर्थ निर्माण गरिन्छ (Hall, 1997)। के राम्रो जीवन हो, के सफल व्यक्ति हो, र के सम्मानजनक व्यवहार हो भन्ने छविहरू सांस्कृतिक अभ्यासमार्फत सामान्यीकृत गरिन्छ। जब समाजका सदस्यहरूले आफ्नै अनुभवभन्दा बाहिर निर्माण गरिएको छविलाई आदर्श मान्न थाल्छन्, तब सांस्कृतिक हेजेमोनी पूर्ण रूपमा कार्यरत हुन्छ।

हेजेमोनीको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष नैतिकताको दाबी हो। प्रभुत्वशाली शक्ति वा विचारले आफूलाई नैतिक रूपमा उच्च, सार्वभौमिक र मानवकल्याणकारी रूपमा प्रस्तुत गर्छ (Said, 1978)। यसले आफ्ना हस्तक्षेप र निर्देशनलाई नैतिक जिम्मेवारीको रूपमा चित्रण गर्छ। यस्तो अवस्थामा प्रतिरोध अनैतिक, अव्यवहारिक वा असभ्य देखिन थाल्छ। यसरी नैतिकताको भाषा हेजेमोनीको वैधता बन्छ।

दार्शनिक रूपमा हेर्दा, हेजेमोनीको व्याख्या विभिन्न परम्परामा फरक फरक ढंगले गरिएको छ। ग्राम्सीका अनुसार प्रभुत्व सहमतिद्वारा कायम हुन्छ र राज्यभन्दा बाहिर नागरिक समाजमा गहिरो रूपमा जरा गाड्छ (Gramsci, 1971)। फुकोले शक्ति र ज्ञानलाई अविभाज्य मानेर सत्य उत्पादन गर्ने क्षमतालाई नै शक्ति ठान्छन् (Foucault, 1980)। यी दृष्टिकोणले देखाउँछन् कि प्रभुत्व अदृश्य हुँदा नै सबैभन्दा बलियो हुन्छ।
दक्षिण एशियाली दार्शनिक परम्परामा धर्मको अवधारणाले हेजेमोनीलाई सन्तुलनमा राख्ने प्रयास गर्छ। धर्म कुनै कठोर नियम होइन, समय, स्थान र सामाजिक सन्दर्भअनुसार बदलिने नैतिक उत्तरदायित्व हो। यहाँ शक्ति सधैं उत्तरदायित्वसँग बाँधिएको हुन्छ। बौद्ध दर्शनले हेजेमोनीको मूल कारण बाह्य संरचनाभन्दा मानसिक आसक्ति र तृष्णामा देख्छ (Bodhi, 2000)। मानिस जब चाहनाहरूबाट निर्देशित हुन्छ, तब ऊ स्वयं प्रभुत्वको वाहक बन्छ। आदिवासी दर्शनले प्रभुत्वलाई असन्तुलनको परिणाम मान्छ, जहाँ प्रकृति, समाज र व्यक्ति बीचको सामञ्जस्य भङ्ग हुन्छ (Escobar, 1995)।

नेपालको सन्दर्भमा हेजेमोनी बहुआयामिक रूपमा देखिन्छ। भाषिक क्षेत्रमा अंग्रेजीको वर्चस्वले सामाजिक हैसियत र अवसर निर्धारण गर्छ (Bourdieu, 1991)। आर्थिक क्षेत्रमा विकासलाई केवल भौतिक पूर्वाधार र वृद्धिदरसँग जोडेर बुझ्दा सामुदायिक सहयोग, वातावरणीय सन्तुलन र आत्मनिर्भरता गौण हुन्छ। राजनीतिक र कानुनी क्षेत्रमा बाह्य मोडेललाई सार्वभौमिक सत्यका रूपमा स्वीकार गर्दा स्थानीय राजनीतिक संस्कृति र परम्परागत न्याय प्रणाली ओझेलमा पर्छन्। सांस्कृतिक क्षेत्रमा उपभोक्तावाद र प्रतिस्पर्धात्मक जीवनशैलीलाई आधुनिकताको पर्याय बनाइँदा आत्मिक सन्तुलन कमजोर हुन्छ।

यी सबैले देखाउँछन् कि नेपालमा हेजेमोनी केवल बाह्य दबाबको परिणाम होइन, आन्तरिक स्वीकृति र मानसिक आत्मसमर्पणबाट पनि पुनरुत्पादन भइरहेको छ। त्यसैले नेपालका लागि प्रत्युत्तर मार्ग कुनै अतिवादी प्रतिरोध होइन, विवेकशील पुनर्सन्तुलन हो। यसमा स्थानीय ज्ञानको पुनर्मूल्यांकन, बहुल आधुनिकताको स्वीकृति, नैतिक उत्तरदायित्वमा आधारित शासन र मानसिक स्वतन्त्रताको विकास आवश्यक छ।

नेपालकेन्द्रित वैचारिक स्वतन्त्रता भनेको विश्वसँग संवाद नगर्ने अवस्था होइन। यो आत्मविश्वाससहितको चयन हो, जहाँ नेपालले ग्रहण गर्छ तर अनुकरणमा सीमित हुँदैन। धर्मको उत्तरदायित्वपूर्ण शक्ति, बौद्ध दर्शनको मानसिक स्वतन्त्रता र आदिवासी दर्शनको सन्तुलन अवधारणाले नेपालका लागि हेजेमोनीविरोधी नैतिक आधार निर्माण गर्छन्। अन्ततः नेपालको दीर्घकालीन स्वतन्त्रता सत्ता परिवर्तनमा होइन, चेतनाको पुनर्जागरणमा निहित छ। यही चेतनागत स्वतन्त्रता नै नेपाललाई आत्मनिर्भर र सन्तुलित राष्ट्र बनाउने आधार हो।