मानिस जन्मेदेखि नै असल र परोपकारी हुन्छ कि स्वार्थी ?

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

मानव स्वभावबारेको प्रश्न युगौँदेखि दर्शन, धर्म र विज्ञानको केन्द्रमा छ। मानिस जन्मेदेखि नै असल र परोपकारी हुन्छ कि स्वार्थी र आत्मकेन्द्रित? यो प्रश्न केवल नैतिक होइन बरु मानव अस्तित्वकै आधार हो। हरेक समाजको शासन, शिक्षा, धर्म र न्याय प्रणाली यही धारणामा टिकेको छ कि मानिसको मूल स्वभाव के हो।

१. दार्शनिक दृष्टिकोण : दुई विरोधी मत

प्राचीन चिनिया दार्शनिक मेन्सियस (Mencius) ले भनेका थिए, ‘मानव स्वभाव नै असल हुन्छ।’ उनले बच्चा कुवामा खस्दा मानिस स्वतः उद्धार गर्न दौडिन्छ भन्ने उदाहरण दिए ।यसले देखाउँछ कि करुणा र सहानुभूति जन्मजात नै हुन्छ।तर थोमस हब्स (Thomas Hobbes) ले ठीक उल्टो मत दिए। उनको प्रसिद्ध कृति Leviathan (१६५१) मा उनले भने, ‘मानव स्वभाव स्वार्थी र प्रतिस्पर्धी छ।’ यदि कानुन र शासन नहुने हो भने मानव जीवन ‘एकाकी, गरीब, र हिंस्रक’ हुन्छ। उनका अनुसार सभ्यता नै हो जसले मानिसको क्रूर प्रवृत्तिलाई नियन्त्रण गर्छ।

लकको प्रसिद्ध पुस्तक Essay Concerning Human Understanding (१७०० तिर) मा उनले भनेका छन् कि मानव मस्तिष्क जन्मिँदा खाली स्लेट (tabula rasa) जस्तो हुन्छ।मानिस जन्मिँदा कुनै पनि विचार वा ज्ञान लिएर आउँदैन।सबै ज्ञान र चरित्र अनुभवबाट आउँछ ।इन्द्रियको अनुभव (sensation) र आन्तरिक विचार (reflection) बाट।तीनै मध्ये जिन-ज्याक रूसो (Jean-Jacques Rousseau) ले बीचको दृष्टिकोण दिए । “मानव जन्मजात असल हो, तर समाजले उसलाई बिगार्छ।’ उसको भनाइ थियो, ‘मानव स्वतन्त्र जन्मिन्छ, तर सधैं कतै न कतै जन्जीरमा बाँधिएको हुन्छ।’ यस दृष्टिले समाज, सम्पत्ति र स्पर्धाले नै असल स्वभावलाई दूषित बनाउँछ।

२. वैज्ञानिक दृष्टिले – प्रकृति वा संस्कार ?

आधुनिक विज्ञानले यो प्रश्नलाई मनोविज्ञान, जैविक विकास र स्नायविक संरचनाबाट बुझ्ने प्रयास गरेको छ।येल विश्वविद्यालय (Yale University) का वैज्ञानिक करेन विन (Karen Wynn) ले शिशुहरूमा गरेको अनुसन्धानले देखायो कि ६ महिनाका बच्चाहरूले ‘सहयोगी’ पात्रलाई ‘स्वार्थी’ पात्रभन्दा बढी मन पराउँछन्। यसले देखाउँछ कि सहानुभूति र न्यायको चेतना केही हदसम्म जन्मजात हुन्छ।तर चार्ल्स डार्विनको विकास सिद्धान्त अनुसार, दया र प्रतिस्पर्धा दुवै जीवन टिकाइका लागि आवश्यक छन्। ‘समूह चयन (Group Selection)’ सिद्धान्त अनुसार परोपकारले समूहलाई बलियो बनाउँछ, जसले अन्ततः प्रजातिको अस्तित्वलाई सहयोग गर्छ। यसरी ‘असलाई’ पनि अन्ततः ‘बुद्धिमान स्वार्थ’ वा Reciprocal Altruism को रूप मानिन्छ अर्थात् अरूलाई सहयोग गर्नु आफ्नै हितमा हुन्छ।

न्यूरो–विज्ञानका अनुसन्धानहरूले देखाउँछन् कि जब मानिसले करुणा वा दान गर्छ, उसको मस्तिष्कको Prefrontal Cortex र Mirror Neurons सक्रिय हुन्छन् र Oxytocin नामक हर्मोन निस्कन्छ जसले आत्मीयता र सुख उत्पन्न गर्छ। तर Amygdala भय र आत्म संरक्षणलाई सक्रिय गर्छ।यसले देखाउँछ कि मानिस जैविक रूपमा दुई शक्तिबीच सन्तुलित छ । करुणा र स्वार्थ।

३. समाजको भूमिका – असल सिकिन्छ कि स्वार्थ ?

यदि जीव विज्ञानले सम्भावना दिन्छ भने समाजले त्यसको दिशा निर्धारण गर्छ। मनोवैज्ञानिक Jean Piaget र Lawrence Kohlberg का अनुसार नैतिक चेतना बाल्यकालदेखि नै विकासशील हुन्छ – सजायको डरबाट सुरु भएर सैद्धान्तिक नैतिकता सम्म पुग्छ।कृषि आधारित वा सामूहिक समाजमा सहयोग नै अस्तित्वको आधार हुन्छ, जबकि अत्यधिक प्रतिस्पर्धात्मक पूँजीवादी समाजमा व्यक्तिगत सफलता नै मूल्यवान ठहरिन्छ। त्यसैले मानिस न त पूर्ण असल जन्मन्छ, न पूर्ण स्वार्थी । ऊ समाजले बनाएको दर्पण हो।

४. दार्शनिक समन्वय : द्वैत मानव स्वभाव

प्रत्येक आध्यात्मिक परम्पराले मानिसभित्रको द्वैत स्वीकार गरेको छ।उपनिषद्हरूले आत्मा (शुद्ध चेतना) र अहंकार (स्वार्थ केन्द्रित आत्म) बीचको संघर्षको व्याख्या गर्छन्।ईसाई धर्ममा यो शरीर र आत्माको संघर्ष हो।सिग्मण्ड फ्रायडले यसलाई Id (प्राकृतिक इच्छा) र Superego (नैतिक विवेक) बीचको द्वन्द्वका रूपमा देखाए।

यसरी मानिस कुनै स्थायी नतिजा होइन । ऊ एक नैतिक सम्भावना हो। उसभित्र असलता र स्वार्थ दुबै बीउका रूपमा छन्। उपनिषद्‌ले भन्छ ,’आत्मै आफ्नो मित्र र शत्रु हो।’ अर्थात् असल वा स्वार्थी बन्ने निर्णय अन्ततः उसको चेतनाको स्तरमा निर्भर हुन्छ।

५. इतिहास र व्यवहारका उदाहरणहरू

इतिहासले दुवै पक्षका प्रमाणहरू देखाउँछ। युद्ध, अत्याचार, भ्रष्टाचार – यी सबै स्वार्थका परिणाम हुन्। तर यही मानवजातिले गान्धीको अहिंसा, बुद्धको करुणा, र रेडक्रस जस्ता संगठन पनि जन्माएको छ।प्रसिद्ध जीव वैज्ञानिक Frans de Waal ले बाँदरहरूमा पनि सहानुभूति,क्षमाशीलता र मिलापका संकेत देखे जसले सिद्ध गर्छ कि नैतिकता केवल धर्मको उपज होइन, जैविक विकासकै हिस्सा हो।

६. आधुनिक युगको चुनौती -प्रविधि र स्वार्थ

डिजिटल युगमा मानव स्वभावको प्रश्न झन् जटिल बनेको छ। प्रविधिले असल र स्वार्थ दुवैलाई बढाएको छ। सोशल मिडियाले संसारभरि करुणा फैलाउन सक्छ, तर त्यही माध्यमले घृणा र अहंकार पनि बढाउँछ। कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जैव प्रविधि र आर्थिक प्रणालीहरूले नैतिकताको सीमा पुनः लेख्दैछन्। अब प्रश्न यो होइन कि मानिस जन्मजात असल हो कि होइन, बरु के ऊ असल रहीरहन सक्छ जब संसार उसलाई स्वार्थी बन्न प्रेरित गर्छ?

७. सारांसमी आत्मा र अहंकारबीचको सन्तुलन देखिन्छ।विज्ञान र दर्शन दुवैले एउटै कुरा देखाउँछन् । मानिस न पूर्ण असल हो न पूर्ण स्वार्थी। ऊ दुवैको सम्भावना लिएर जन्मन्छ। स्वार्थले अस्तित्व सुनिश्चित गर्छ, असलताले अर्थ सुनिश्चित गर्छ।मानव मूल्य उसको जन्ममा होइन, उसको चयनमा निहित छ।जसरी भगवद्गीता भन्छ ‘आत्मनैवात्मनो बन्धुः आत्मनैव रिपुरात्मनः।’

(आत्मै आफैंको मित्र हो, आत्मै आफैंको शत्रु पनि।) अन्ततः, मानव स्वभावको सार हो – स्वार्थ माथि उठेर सार्वभौमिक चेतनासँग एकाकार हुन सक्ने क्षमता।अल्बर्ट श्वाइत्जरका शब्दमा – ‘नीतिशास्त्र भनेको जीवनप्रतिको श्रद्धा हो।’ यसरी असलता केवल जन्मसिद्ध गुण होइन, चेतनाको उत्कर्ष हो जसले मानिसलाई केवल जीव होइन, ‘मानव’ बनाउँछ।