डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।
१ . विभाजनको रोग र राष्ट्रभावको संकट
नेपाल केवल भूगोल भित्रको नक्सा वा राजनीतिक रूपरेखा मात्र होइन, यो हिमाल, पहाड र तराईको मिलन मात्र पनि नभई भाषा, धर्म, संस्कृति र दर्शनको अद्वितीय संगम हो। विगतका वर्षहरूमा हामीले हाम्रो साझा चेतनालाई विभाजनमुखी बनाएका छौं। जात, धर्म, भाषा, लिङ्ग, क्षेत्र वा विचारधारा आधारमा समाजलाई भाग लगाउदै र टुक्र्याउँदै आएका छौं। राजनीतिक दलहरूले सत्ता प्राप्तिका लागि विभाजनको राजनीति अपनाए, बुद्धिजीवीहरूले वर्ग र जातको आधारमा मानिसको मूल्यांकन गरे, र मिडियाले त्यसलाई प्रतिस्पर्धाको ब्यापार बनायो। यस्तो प्रवृत्तिले राष्ट्रको आत्मालाई शिथिल र कमजोर बनाएको छ। दार्शनिक दृष्टिले, उपनिषदले भन्छ’एकोहम् बहुस्याम्’, अर्थात् म एक हुँ, धेरै हुन चाहन्छु। यो विविधताको विरोध होइन, बरु एकताको अभिव्यक्ति हो। भगवद्गीतामा भनिएको छ कि ‘समदर्शनं योग उच्यते’, जो सबैमा एकता देख्छ, ऊ नै योगी हो। तर आजको नेपालमा जात, धर्म र भाषालाई राजनीतिक र सामाजिक विभाजनको माध्यम बनाइएको छ। यसले सामाजिक अविश्वास जन्माएको छ र राष्ट्रको आत्मा क्षीण बनाएको छ।
इतिहासले पनि हामीलाइ पाठ पढाएको छ। पृथ्वीनारायण शाहले चार जात छत्तीस वर्णलाई एउटै फूलबारीको रूपमा देखेका थिए, जहाँ हरेक फूल फरक रंगको भए पनि बगैँचाको सुगन्ध एउटै थियो। आज हामी त्यो बगैँचामा काँडाहरू रोप्दै छौं, जसले राष्ट्रको आत्मालाई नष्ट गरिरहेको छ। तर भाषा र संस्कृति मार्फत नेपाल बाहिरका नेपालीहरू सिक्किम, भुटान, दार्जिलिङ र पश्चिम बङ्गालले साझा पहिचान बनाएका छन्। त्यहाँ जातीय भेद छैन, नेपाली भाषा र संस्कृति नै साझा संपदा बनेको छ। यही दृष्टान्तले हामीलाई बुझाउछ कि साझा भाषा र चेतना नै राष्ट्रिय आत्माको आधार हो।
Sigmund Freud का अनुसार, मानवको Id स्वार्थ र आवेगबाट चल्छ, तर Superego नैतिकता र सामूहिक मूल्यको प्रतीक हो। नेपालमा Id बलियो छ, जसले राष्ट्रलाई आत्मिक रूपमा कमजोर बनाएको छ। यस संकटबाट निस्कनुका लागि केवल राजनीतिक सुधार पर्याप्त छैन, आवश्यक छ मानसिक र भावनात्मक पुनर्जागरण। हामीले ‘पहिचानको राजनीति’ होइन, ‘मानवताको दर्शन’ अपनाउनुपर्छ। सारांशमा भन्नुपर्दा, नेपालमा विभाजनले राष्ट्रको आत्मा कमजोर बनाएको छ। जात, धर्म, भाषा र क्षेत्रीय भेदभावले केवल सामाजिक दूरी बढाएको छ, तर साझा चेतना र मूल्यलाई कमजोर बनाएको छ। अब जरुरी छ कि हामी फरकतालाई सम्मान गर्दै साझा नेपाली चेतना र आत्मालाई पुनः जागृत गरौं। जब हामी ‘हामी सबै नेपाली हौं’ भन्ने गर्वले बोल्छौं, त्यो दिन राष्ट्रले आफ्नो वास्तविक आत्मा पुनः प्राप्त गर्नेछ। नेपाली हुनु धर्म होइन, कर्तव्य हो. नेपालीत्व कुनै पहिचान होइन, जीवनदर्शन हो।
२ . एक नेपाली जात : भाषा, भावना र भविष्य
नेपाल विविधताले बनेको देश हो। हिमाल, पहाड र तराई मात्र होइन, भाषा, संस्कृति र धर्मले पनि यसलाई अद्वितीय बनाएका छन्। तर यो विविधता विभाजन होइन; यो हाम्रो सांस्कृतिक संगीत हो, जसका हरेक स्वर फरक छन् तर धुन एउटै – नेपाल। ‘एक नेपाली जात’ भन्नु जातीय वर्गको निर्माण होइन, बरु आध्यात्मिक एकताको दर्शन हो। जात, धर्म, भाषा वा क्षेत्रभन्दा माथि उठेर हामी सबैलाई बाँध्ने चेतनाको नाम हो नेपालीत्व।
भाषा केवल संचारको माध्यम होइन, यो सम्बन्धको प्रतीक पनि हो। नेपाली भाषा हाम्रो साझा पुल हो। थारु, लिम्बू, तामाङ, नेवार, गुरुङ, मैथिली, डोटेली, राजवंशी, शेर्पा सबैका भावना यसै पुलमा भेटिन्छन्। विदेशमा बस्ने नेपालीहरू सिक्किम, भुटान, दार्जिलिङ र पश्चिम बङ्गालमा भाषा र संस्कृति मार्फत आफूलाई ‘नेपाली’ ठान्छन्। Anderson का अनुसार, राष्ट्र ‘imagined community’ हो, र भाषाले यस कल्पनालाई जीवित राख्छ।
इतिहासले देखाउँछ कि पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण केवल राजनीतिक थिएन, सांस्कृतिक दर्शन पनि थियो। चार जात छत्तीस वर्णका फूल फरक भए पनि एउटै सुगन्ध दिने बगैँचा थियो। आज पनि शक्ति होइन, प्रेमको जलले राष्ट्रिय आत्मा पुनः प्रकाशित गर्ने जिम्मेवारी हामी सबैको हो।
विश्वका उदाहरणहरूले प्रमाणित गर्छन् कि विविधता र एकता विरोधी होइनन्। स्विजरल्याण्डमा चार भाषा भए पनि साझा स्विस पहिचान छ। इन्डोनेसियाले Bhinneka Tunggal Ika अर्थात ‘विभिन्न तर एक’को सिद्धान्त अपनाएको छ। भारतमा भाषिक र धार्मिक विविधता संविधानले सुरक्षित गरेको छ, तर राष्ट्रिय एकता सर्वोपरि छ। क्यानडामा अंग्रेजी र फ्रेन्च भाषाको समानता राष्ट्रको बल बनेको छ। यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि साझा मूल्य र सम्मानले मात्र राष्ट्रिय स्थायित्व सम्भव हुन्छ। नेपालको भाषिक, सांस्कृतिक र धार्मिक विविधता त्यही बगैँचाका फूल हुन् जसले राष्ट्र सुगन्धित बनाउँछ। त्यो सुगन्ध कायम राख्न साझा चेतना र साझा मूल्य आवश्यक छ। हामी फरक हौं, तर एउटै आकाश र एउटै गीत छ, हामी नेपाली र हाम्रो नेपाल।
३. नेपाल र विश्वका एकताका उदाहरणीय राज्यहरू
नेपाल केवल स्थानीय चुनौतीहरूको सिकार होइन। विश्वका विविधता भएका देशहरूले साझा चेतनाको माध्यमबाट राष्ट्रको स्थायित्व कायम राखेका छन्। स्विजरल्याण्डमा जर्मन, फ्रेन्च, इटालियन र रोमन भाषा भए पनि राष्ट्रिय पहिचान एउटै छ। इन्डोनेसियामा हजारौं द्वीप, सयौं जात र विभिन्न धर्मका मानिसहरूलाई Bhinneka Tunggal Ika अर्थात् ‘विभिन्न तर एक’ ले जोडेको छ। भारतले भाषिक अधिकारको रक्षा गर्दै पनि राष्ट्रिय एकतालाई सर्वोपरि राखेको छ। क्यानडामा अंग्रेजी र फ्रेन्च भाषाले राष्ट्रभित्र समान सहभागिता सुनिश्चित गरेको छ। यी उदाहरणहरूले प्रमाणित गर्छन् कि साझा मूल्य, सम्मान र भाषा नै राष्ट्रिय बल हुन्।
नेपालले यी पाठहरू सिक्नुपर्छ। हामी विविध भाषा, संस्कृति, धर्म र क्षेत्रीय भिन्नता भए पनि एउटै साझा चेतनामा बाँधिनुपर्छ। भाषा र संस्कृति फरक हुनु कमजोरी होइन; यो हाम्रो साझा पहिचानको शक्ति हो। विदेशी नेपाली समुदायले यसलाई प्रमाणित गरेका छन्। राष्ट्रिय स्थायित्व केवल साझा चेतना, सम्मान र समान जिम्मेवारीबाट सम्भव छ।
४. नेपाली आत्माको पुनर्जागरण:
नेपालको वास्तविक शक्ति यसको नागरिकको चेतना र साझा मूल्यमा छ। विगतमा जातीय, भाषिक, धार्मिक र क्षेत्रीय विभाजनले राष्ट्र आत्मालाई कमजोर बनायो। अब जरुरी छ, साझा चेतना र मूल्य पुनः जागृत गर्ने। उपनिषद र भगवद्गीताले सिकाएका छन् कि सबैमा एउटै चेतना छ, सबै प्राणीमा ईश्वरको अंश छ। यही दर्शनले राष्ट्रिय एकता ल्याउन सक्छ। विश्वका उदाहरणहरूले देखाएका छन् कि विविधता र राष्ट्रिय एकता विरोधी होइनन्। भाषा, धर्म र संस्कृतिको सम्मान गर्दै साझा पहिचानको निर्माण गर्नु राष्ट्रको बल हो। नेपालमा पनि भाषिक, सांस्कृतिक र क्षेत्रीय विविधतालाई सम्मान गर्दै साझा चेतना बलियो बनाउनुपर्छ। नेपालको पुनर्जागरण राजनीतिक निर्णय वा दलको घोषणापत्रबाट मात्र सम्भव छैन। यो मानसिक र भावनात्मक पुनर्जागरणमा आधारित छ। हामी सबै फरक फूल हौं, फरक स्वर हौं, तर एउटै माटोका हौं। हामी फरक जात, धर्म र भाषा भएका भएपनि एउटै आत्मा, नेपाली आत्मा, का हौं। यही साझा चेतना र समान जिम्मेवारीले मात्र नेपाल बलियो र स्थायी राष्ट्र बन्न सक्छ।
नेपालको भविष्य तब उज्यालो हुनेछ, जब प्रत्येक नागरिकले आफ्नै फरकतालाई स्वीकार्दै साझा मूल्यको निमित्त काम गर्नेछ। ‘नेपाली’ केवल भाषाको नाम वा राजनीतिक चिन्ह होइन, यो जीवनदर्शन, जिम्मेवारी र साझा चेतना हो। नेपाली हुनु धर्म होइन, कर्तव्य हो; नेपालीत्व जीवनदर्शन हो। यही चेतनाले नेपाललाई आन्तरिक र बाह्य चुनौतीबाट सुरक्षित राख्छ र राष्ट्रको पुनर्जागरणको मार्ग खोल्छ। ‘हामी सबै फरक हौं, तर एउटै माटोका। हामी फरक स्वर हौं, तर एउटै गीत – हाम्रो नेपाल। हामी फरक अनुहार हौं, तर एउटै आत्मा- हामी नेपाली ।’