-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।
मानव इतिहासमा अहंकार (Ego) हरेक सभ्यता, विचार र राजनीति विफलताको प्रमुख कारणका रूपमा देखिन्छ । बैश्विक महाकाव्यहरू रामायण र महाभारत यसको उत्कृष्ट उदाहरण हुन्। यी ग्रन्थहरूले अहंकारलाई मात्र नैतिक दोष होइन, सामाजिक, राजनीतिक र दार्शनिक संकटका रूपमा चित्रण गरेका छन् । आजको नेपालमा उदाएको जेनजी आन्दोलनलाई पनि अहंकारको दृष्टिबाट व्याख्या गर्न सकिन्छ। यहाँ पुरानो पुस्ताको अहंकार र नयाँ पुस्ताको आत्मविश्वासबीचको द्वन्द्व छ। यो द्वन्द्वलाई रामायण र महाभारतसँग तुलना गर्दा, अहंकार कसरी व्यक्तिगत स्तरदेखि सामूहिक संरचना हुँदै राजनीतिक इतिहासलाई पुनःनिर्माण गर्छ भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ।
रामायणमा अहंकारको स्वरूप
रामायणमा अहंकार मुख्यतः व्यक्तिगत स्तरमा केन्द्रित छ ।
रावणः शक्ति, विद्या, सम्पत्ति र तपस्यामा गर्व । उसले आफूलाई अजेय ठान्यो। तर यही अहंकारले उसको नैतिक दृष्टि हरायो ।
कैकेयीः मातृत्व र विवेकमा गर्व। रामलाई वनवास पठाएर आफ्नो छोरालाई सत्तामा देख्न चाहिन्।
सुरपणखाः सौन्दर्य र आकर्षणमा गर्व, जसले उनको जीवनमा अपमान र क्षति निम्त्यायो।
दार्शनिक निष्कर्षः रामायणले देखाउँछ कि व्यक्तिगत अहंकारले मात्र होइन, एक व्यक्तिको निर्णयले सम्पूर्ण राज्यलाई संकटमा पार्छ।
महाभारतमा अहंकारको स्वरूपः
महाभारतमा अहंकार बहुस्तरीय र सामूहिक छ ।
दुर्योधनः राज्य र शक्ति अहंकार। उनले न्याय र भाइचारा भन्दा आफ्नो हटलाई प्राथमिकता दिए।
कर्णः जन्म र पहिचानको अहंकार। आफ्नो सामाजिक अस्वीकृति र आत्मसम्मानको द्वन्द्वले उनलाई गलत पक्षमा उभ्यायो।
भीष्मः प्रतिज्ञा अहंकार। प्रतिज्ञा धर्म भए पनि, अन्याय देख्दा मौन रहनु उनको नैतिक असफलता हो।
द्रोणः ज्ञान र शिष्यत्वको अहंकार। आफ्नो व्यक्तिगत बन्धन र प्रतिष्ठाका कारण उनले अन्यायलाई समर्थन गरे।
युधिष्ठिरः सत्य र धर्ममा गर्व । तर जुवाको खेलमा धर्मको अहंकारले नै उसको विवेक हरायो।
दार्शनिक निष्कर्षः महाभारतले देखाउँछ कि जब अहंकार सामूहिक संरचनामा जाकिन्छ, त्यहाँ युद्ध, विनाश र सामाजिक विघटन अपरिहार्य हुन्छ।
आजको जेनजी आन्दोलन र नेतृत्को अहंकारः
नेपालमा अहिले उठिरहेको जेनजी आन्दोलनलाई रामायण र महाभारतको अहंकार दर्शनबाट बुझ्दा यसमा दुई तहको संघर्ष देखिन्छः
पुरानो पुस्ताको अहंकारः
राजनीतिक अहंकारः ‘हामी बिना यो देश चल्दैन’ भन्ने सोच।
पार्टीगत अहंकारः नेताहरूले पद र पार्टीलाई व्यक्तिगत सम्पत्ति ठान्नु।
आर्थिक अहंकारः सम्पत्ति र पहुँचमा आधारित विशेषाधिकार।
यो अहंकार दुर्योधन र रावणको मिश्रित रूप हो–शक्ति र पदलाई धर्मभन्दा माथि राख्ने।
जेनजीको दृष्टिकोणः
समान अवसरको खोजीः जात, वर्ग र सम्पत्तिमा आधारित विशेषाधिकारविरुद्ध आवाज । सामाजिक सञ्जाल र खुला बहसः पुरानो संरचनालाई चुनौती दिने नयाँ शक्ति । नयाँ पुस्ताले शक्ति होइन, पारदर्शिता र अवसरलाई प्राथमिकता दिन खोजेको छ । जेनजीले कृष्णको ’निष्काम कर्म’ र रामको ‘विनम्र धर्मपालन’बाट प्रेरणा लिन सक्नु पर्दछ।
तर आलोचनात्मक दृष्टिबाट हेर्दा, जेनजी स्वयं अहंकारबाट मुक्त छैन। कहिलेकाहीँ आत्मविश्वास अहंकारमा बदलिन्छ। सामाजिक सञ्जालमा ‘हामी मात्र सही’ भन्ने सोचले पुरानो पुस्तासँग संवाद अवरुद्ध गर्न सक्छ। इतिहासले देखाउँछ, नयाँ पुस्ता सत्तामा पुगेपछि अहंकारले फेरि नयाँ चक्र सुरु गर्ने सम्भावना रहन्छ।
यसैले प्रश्न उठ्छ–के जेनजीले साँच्चै अहंकारमुक्त समाज निर्माण गर्न सक्छ, वा उनीहरू पनि नयाँ महाभारत वा नयाँ रामायणतर्फ अग्रसर हुन्छन् ?
रामायणले व्यक्तिगत अहंकारको खतराको शिक्षा दिन्छ । महाभारतले सामूहिक अहंकारको विनाश देखाउँछ। जेनजी आन्दोलनले यी दुवैलाई एकैसाथ चुनौती दिएको छ–व्यक्तिगत नेताहरूको अहंकार र सामूहिक राजनीतिक संरचनाको अहंकार।
तर दुवै महाकाव्यले दिएको अन्तिम शिक्षा एउटै छ–अहंकार त्याग बिना धर्म, न्याय र समतामूलक समाज सम्भव छैन। रामको विनम्रता र कृष्णको गीता दर्शन जेनजीका लागि मार्गदर्शक हुन सक्छन्। नयाँ पुस्ताले पुरानो पुस्ताको अनुभवलाई सम्मान गर्दै, तर अहंकारविरुद्ध अडान लिएर अघि बढे मात्र, नेपाली समाजले साँच्चै रूपान्तरण देख्नेछ ।
