-रामकृष्ण तिमल्सेना ।
नेपालको बारेमा स्कन्द पुराणको हिमवत् खण्डमा उल्लेखित श्लोक अत्यन्त प्रसिद्ध छ, जसले नेपाललाई पवित्र, देवस्थल, र योगतपको भूमि रूपमा चित्रण गर्छ। यस श्लोकले नेपालको धार्मिक महत्व र यसको दैवी स्वरूपलाई प्रकट गर्छ।
श्लोक:
‘नेपालं नाम देशोऽस्ति सिद्धगन्धर्वसेवितः।
तत्र देवाश्च यक्षाश्च नित्यं संचरन्ति ते॥’
अनुवाद (अर्थ):
‘नेपाल नामको एक यस्तो पवित्र देश छ, जहाँ सिद्धहरू र गन्धर्वहरूले सेवा गर्छन्।
त्यहाँ देवता र यक्षहरू सधैं विचरण गर्छन्।’
सन्दर्भ र व्याख्या:
• यो श्लोक स्कन्द पुराणको हिमवत् खण्ड अन्तर्गत नेपाल क्षेत्रको महिमा वर्णन गर्दा उल्लेख गरिएको हो।यहाँ नेपाललाई केवल भौगोलिक भूगोल होइन, दैवी उपस्थिति भएको क्षेत्र भनेर चित्रण गरिएको छ।देवता, यक्ष, सिद्ध, गन्धर्व जस्ता दिव्य प्राणीहरू नेपालमा वास गर्छन् भन्ने विश्वास नेपालको आध्यात्मिक गहिराइलाई देखाउँछ।यसले नेपाललाई धार्मिक पर्यटन, तपस्यास्थल, र योग साधनाको आदर्श भूमिको रूपमा पुष्टि गर्छ। पुराणीय ग्रन्थ स्कन्दपुराणमा उल्लेखित दुई प्रमुख खण्डहरू ‘हिमवत् खण्ड’ र ‘मानस खण्ड’ आजको नेपालकै पवित्र भूभागहरूसँग सम्बन्धित छन्। यी खण्डहरू केवल धार्मिक दस्तावेज मात्र होइनन्, उनीहरू नेपालको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, र पर्यावरणीय चेतनाका स्रोत पनि हुन्। आजको सन्दर्भमा यी खण्डहरूको भूगोल, महत्व, र संरक्षणप्रति गहिरो चिन्तन आवश्यक छ।
१. हिमवत् खण्डको भूगोल र महत्व
हिमवत् खण्ड स्कन्द पुराण अन्तर्गत वर्णन गरिएको एक महत्त्वपूर्ण खण्ड हो, जसले हिमालय क्षेत्रलाई तपोभूमि, तीर्थभूमि र मोक्षदायिनी भूमि रूपमा चित्रण गर्छ। यो खण्ड विशेषगरी आजको पूर्व–मध्य नेपाल क्षेत्र हो ।सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, रामेछाप, रसुवा, नुवाकोट, गोरखा, र धादिङ जस्ता जिल्ला हिमवत् खण्डको भूगोलभित्र पर्न जान्छन्। यस क्षेत्रमा गोसाइँकुण्ड, लाङटाङ, भृगुकुण्ड, गणेशकुण्ड, आदि पवित्र स्थलहरू छन्। यो क्षेत्र शिव–पार्वतीको तपस्थली, ऋषिमुनिहरूको तपोभूमि, र तीर्थयात्रीहरूको ध्यानस्थली हो।
श्लोक:
‘हिमालयं समारभ्य यावत् इन्दुसरोवरम्।
तं देवनिर्मितं देशं नेपालस्थानं प्रचक्षते॥’
२. मानस खण्डको भूगोल र महत्व
मानस खण्ड पनि स्कन्द पुराणमा वर्णन गरिएको पवित्र खण्ड हो, जुन आजको पश्चिम नेपाल क्षेत्रसँग सम्बन्धित छ। यसमा बागलुङ, पर्वत, म्याग्दी, अर्घाखाँची, पाल्पा, रोल्पा, रुकुम, दाङ, प्युठान लगायत सुदुर पश्चिमका जिल्लाहरू समावेश छन्। स्वर्गद्वारी, रिडी, डाँडाकटेरी, सुपादेउराली जस्ता स्थलहरू मानस खण्ड अन्तर्गत तीर्थस्थलहरू हुन्। मानस खण्डको अर्थ हो ‘मानसिक शुद्धिको भूमि’ जहाँ तप, साधना र ब्रह्मज्ञान प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। यो क्षेत्र वैष्णव र शैव परम्पराको संगम हो।
श्लोक:
‘मानसं हि महान् देशः पुण्यतीर्थनिषेवितः।
यत्र ऋषयस्तपश्चर्यां कुर्वन्ति विमलाशयाः॥’
३. तुलनात्मक दृष्टिकोण
हिमवत् खण्ड र मानस खण्ड दुवै भूगोल, अध्यात्म र धार्मिक दृष्टिकोणबाट महत्त्वपूर्ण छन्। हिमवत् खण्ड विशेष गरी शैव परम्परामा आधारित छ भने मानस खण्डमा वैष्णव परम्पराको प्रभाव पनि देखिन्छ। दुवै खण्डहरू ऋषिमुनिहरूको तपस्थली, तीर्थयात्रीहरूको यात्रास्थली र पर्यावरणीय चेतनाका प्रतीक हुन्। यी क्षेत्रहरू आज पनि सांस्कृतिक पर्यटन, योग, ध्यान, र आध्यात्मिक साधनाका केन्द्र बन्न सक्ने सम्भावना बोकेका छन्। हिमवत् र मानस खण्ड केवल पौराणिक आख्यान होइनन्; ती हाम्रो भूगोल, संस्कृति, धर्म र जीवनदर्शनसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छन्। यी क्षेत्रहरूको संरक्षण, अध्ययन र पुनराविष्कारले नेपाली समाजको आध्यात्मिक उन्नयन मात्र होइन, पर्यावरणीय र सांस्कृतिक भविष्य पनि सुनिश्चित गर्न सक्छ। तसर्थ, यी खण्डहरूलाई केवल धार्मिक साहित्यको रूपमा हैन, राष्ट्रिय सम्पदाको रूपमा ग्रहण गरिनु अत्यन्त आवश्यक छ।
