-विजय पौडेल ।
बौद्ध दर्शनको विशाल आकाशमा अनगिन्ती ताराहरू चम्किरहेका छन्, जसमध्ये आचार्य नागार्जुन एक विशिष्ट नक्षत्र हुन् । दोस्रो शताब्दीमा भारतमा उदाएका यी दार्शनिकले महायान बौद्ध धर्मको माध्यमिक (मध्यम मार्ग) दर्शनलाई नयाँ दिशा दिए । उनको शून्यताको गहन अवधारणाले बौद्ध जगतलाई मात्र नभई, सम्पूर्ण दार्शनिक जगतलाई नै तरंगित तुल्यायो ।
नागार्जुनको जीवनको प्रारम्भिक विवरण धेरै उपलब्ध छैन। तर, उनी दक्षिण भारतमा जन्मेको र ब्राह्मण परिवारमा हुर्केको मानिन्छ । उनले वेद र अन्य भारतीय दर्शनहरूको अध्ययन गरेपछि बौद्ध धर्ममा आकर्षित भए । बौद्ध भिक्षु बनेपछि उनले बौद्ध दर्शनको गहिरो अध्ययन गरे र नयाँ दार्शनिक विचारहरूको प्रतिपादन गरे ।
उनको सबैभन्दा ठूलो योगदान भनेको माध्यमिक दर्शनको विकास गर्नु हो। यस दर्शनलाई शून्यवाद पनि भनिन्छ । नागार्जुनले शून्यताको अवधारणालाई केन्द्रमा राखेर वास्तविकताको स्वरूप र ज्ञानको सीमामाथि गहन प्रश्न उठाए। उनका अनुसार, सबै धर्म र वस्तुहरू स्वभावतः शून्य हुन्छन्। यसको अर्थ यो होइन कि तिनीहरू अस्तित्वहीन छन्, बरु तिनीहरूको कुनै स्थायी वा स्वतन्त्र अस्तित्व छैन। तिनीहरू एकअर्कासँग सम्बन्धित छन् र परिवर्तनशील छन् ।
नागार्जुनका प्रमुख कृतिहरूमध्ये माध्यमिककारिका, विग्रहव्यावर्तनी, शून्यता सप्तति र युक्ति षष्ठिका पर्दछन् । माध्यमिककारिका उनको सबैभन्दा प्रसिद्ध रचना हो, जसमा उनले माध्यमिक दर्शनका मूल सिद्धान्तहरूको विस्तृत वर्णन गरेका छन्। यी ग्रन्थहरूले बौद्ध दर्शनलाई नयाँ दिशा दिए र पछि आएका दार्शनिकहरूलाई ठूलो प्रभाव पारे।
नागार्जुनको दर्शनले भारतीय दर्शनको साथसाथै तिब्बती, चिनियाँ र जापानी बौद्ध धर्मलाई पनि प्रभावित गर्यो। उनको शून्यताको अवधारणाले संसारलाई अनित्य र परिवर्तनशील रूपमा बुझ्न मद्दत गर्दछ। यसले हामीलाई आसक्तिबाट मुक्त हुन र शान्ति प्राप्त गर्न प्रेरित गर्दछ। आचार्य नागार्जुन एक महान दार्शनिक, विचारक र आध्यात्मिक गुरु थिए। उनको योगदान बौद्ध धर्मको इतिहासमा सदैव स्मरणीय रहनेछ। उनको जीवन र शिक्षाले हामीलाई वास्तविकताको गहिराईमा पुगेर सत्यको खोजी गर्न प्रेरित गर्दछ।
स्रोतः– नागार्जुन (प्राचीन दार्शनिक) – विकिपीडिया/नागार्जुन–विक्षनरी/नागार्जुन – आर्य समाज/
bijaykoemail@gmail.com
