-विजय पौड्याल
षड्भुज महाकाला (महाँकाल), जसको अर्थ ‘सबै कर्मवन्धनहरू शुद्ध गर्ने दुर्गम रक्षक’ हो, यसलाई छ भुजा धारण गर्ने रक्षक पनि भनिन्छ । यो अवलोकितेश्वर बोधिसत्वले पोताला स्वर्गबाट प्राणीहरूप्रति करुणाले हेर्दा, अनगिन्ती प्राणीहरू अझै पनि मुक्त नभएको देखेर दुःखित भएर आँसु बगाए र मूर्छित भए । उनले बोधिचित्त (ज्ञानोदयको मन) नछाडेर, उच्च बुद्धको बुद्धशक्तिको सहयोगले शान्त रूपमा सहस्रभुज, सहस्रनेत्र, एघार मुखी अवलोकितेश्वरको क्रोधित रूप, हयग्रीव र महाकाला को रूपमा प्रकट भएका हुन्, ताकि कलियुगमा क्लेश, माया, मानसिक अशान्ति, शारीरिक रोग आदि बाधाहरूबाट ग्रस्त प्राणीहरूलाई मुक्त गर्न सकुन् ।
देवताको स्वरूप
उनी निलो–कालो रंगका, एक मुख, छ भुजा, तीन रातो आँखा (जुन बिजुलीजस्तै चम्किन्छन्), निधारमा सिलौटा, भौंहरू क्रोधित, चारवटा तिखा दाँत बाहिर निस्केका, पाँच खोप्टीको मुकुट, रातो–पहेंलो कपाल ठाडो उभिएका, दाढी र भौंहहरू आगोजस्तै रातो, जिब्रो हल्लाएर ‘हाहा’ आवाज निकाल्ने (जस्तो बज्रपातको आवाज)। दायाँ पहिलो हातमा खड्ग (खुकुरी), दोस्रोमा मुण्डको माला, तेस्रोमा डमरू , बायाँ पहिलो हातमा रक्तले भरिएको खोप्टी, दोस्रोमा त्रिशूल र तेस्रोमा वज्र डोरी रहेको देखिन्छ।
प्रतिकात्मक अर्थ
– निलो–कालो शरीरः धर्मकाय (सत्यको अविचल स्वभाव)।
– तीन आँखाः तीन काल (अतीत, वर्तमान, भविष्य) र तीन काय (धर्मकाय, सम्भोगकाय, निर्माणकाय) जान्ने।
– छ भुजाः षट्पारमिता (दान, शील, क्षमा, विराग, प्रज्ञा, उपाय)।
– दुई खुट्टाः उपाय र प्रज्ञा।
– राक्षसमाथि खुट्टाः दुष्ट शक्तिको दमन ।
– बाघको छालाः लोभ नाश गर्ने।
– हात्तीको छालाः अहंकार नाश गर्ने ।
– सर्प गहनाः क्रोध नियन्त्रण ।
– अन्य आभूषणः बुद्धका गुणहरू ।
– सूर्य मण्डलः अज्ञानताको अन्धकार हटाउने।
– कमलः संसारिक मलिनताबाट मुक्ति।
– ज्ञानको ज्वालाः विचलित मन नष्ट गर्ने।
के महत्व छ
अवलोकितेश्वरको प्रण अनुसार, षड्भुज महागलाको साधनाले कलियुगमा राक्षस, दरिद्रता, जीवनका संकटहरू हटाउँछ र मनोकामना पूरा गर्छ ।
कथन
अवलोकितेश्वरले अमिताब बुद्धको सामु प्रतिज्ञा गरेः ‘यदि मैले प्राणीहरूलाई मुक्त गर्ने इच्छा त्यागें भने, मेरो शरीर हजार टुक्रा होस् !’ धेरै समय समर्पणपछि पनि प्राणीहरू कम नदेखेर निराश भए । उनको शरीर टुक्रिएपछि, उनको गुरु बुद्ध राजाले टुक्राहरू जोडेर हजार हात र एघार मुख बनाए र उनलाई फेरि प्रेरित गरे। त्यसपछि अवलोकितेश्वरको हृदयबाट ‘हूँ’ बीज मन्त्रबाट महागला प्रकट भए, जसले संसारका राक्षसहरूलाई भयभीत गर्यो। यसैले महागला अवलोकितेश्वरको करुणाको क्रोधित अवतार हो ।
अन्त्यमा,
‘महाकाला’ (संस्कृतमा ‘महाकाल’) ले ‘महान कालो’ को अर्थ दिन्छ । यसका षड्भुज, चतुर्भुज, श्वेतरूप आदि धेरै अवतार छन्। यो परम्परा प्राचीन छ। महाकाला (महाकाल) अवलोकितेश्वरको क्रोधित रूप हुन्, जो शून्यताको देवता, ब्रह्माण्डको देवता हुन् र सबै अँध्यारो र अशुभ शक्तिहरूलाई दमन गर्छन् । बुद्धको यस क्रोधित रूपले घर, जीवन र साधनामा सुरक्षा, शक्ति र निर्भयता प्रदान गर्छ, जसले मानिसहरूलाई जीवन, कर्म र आध्यात्मिक यात्रामा सबै बाधाहरू पार गर्न सहयोग गर्छ।
स्रोतहरु सामग्रीहरुः–
‘अवलोकितेश्वर महाँकाल र तिनका उपास्य रूपहरू’
डा. मदन गिरी: ‘महाँकाल र उनका धार्मिक महत्व’
डा. शंकरप्रसाद पाण्डे: ‘अवलोकितेश्वर महाँकालको तत्वदर्शन’ नरेन्द्रनाथ पोखरेल
